Khám phá lịch sử và truyền thống làng gốm sứ Bát Tràng

Hầu như ai ở Việt Nam cũng đều biết đến gốm sứ Bát Tràng, một làng gốm với bề dày lịch sử hơn 500 năm, nổi tiếng với những sản phẩm gốm sứ độc đáo, chất lượng cao cấp. Nhưng bạn có bao giờ tự hỏi, gốm sứ Bát Tràng bắt nguồn từ đâu và làng nghề này đã phát triển như thế nào qua các thời kỳ? Hãy cùng Không Gian Gốm khám phá câu chuyện lịch sử gốm sứ Bát Tràng  đầy thú vị qua bài viết dưới đây.

Đôi nét làng gốm sứ Bát Tràng

Làng gốm sứ Bát Tràng, còn gọi là làng gốm Bát Tràng, tọa lạc tại hai thôn Bát Tràng và Giao Cao, nằm trên tả ngạn sông Hồng, nay thuộc xã Bát Tràng, huyện Gia Lâm, Hà Nội. Nằm cách trung tâm Hà Nội hơn 10km về phía Đông Nam, làng gốm này nổi tiếng với những sản phẩm gốm sứ độc đáo, chất lượng cao và đẳng cấp.

Không chỉ là niềm tự hào của người dân Việt, làng gốm Bát Tràng còn là một điểm du lịch hấp dẫn, thu hút du khách trong và ngoài nước. Khi đến đây, ngoài việc chiêm ngưỡng những sản phẩm tinh xảo, du khách còn có cơ hội tham gia vào các hoạt động trải nghiệm đầy thú vị và khám phá văn hóa gốm sứ đặc sắc của làng nghề này.

Nguồn gốc làng gốm sứ Bát Tràng

Vào thời nhà Lý, có ba vị Thái học sinh là Hứa Vinh Kiều (Cảo), Đào Trí Tiến, và Lưu Phương Tú (Lưu Vĩnh Phong) được triều đình cử đi sứ sang Bắc Tống. Sau khi hoàn thành nhiệm vụ, trên đường trở về nước, họ đi qua Thiều Châu (Quảng Đông) và gặp bão, buộc phải dừng chân tại đó. Trong thời gian ở lại, ba ông đã ghé thăm một làng gốm nổi tiếng và học được nhiều kỹ thuật chế tác tinh xảo để mang về truyền bá cho dân chúng. Hứa Vinh Kiều truyền lại cho làng Bát Tràng bí quyết tạo men rạn trắng, Đào Trí Tiến truyền cho làng Thổ Hà (H.Việt Yên, Bắc Giang) nước men vàng đỏ, còn Lưu Phương Tú truyền cho Phù Lãng (H.Quế Võ, Bắc Ninh) nước men đỏ vàng thẫm. Câu chuyện này cũng được lưu truyền tại Thổ Hà và Phù Lãng, dù có đôi chút khác biệt về chi tiết. Nếu đúng như vậy, làng gốm Bát Tràng đã xuất hiện từ thời nhà Lý, ngang với thời Bắc Tống, trước năm 1127.

Theo truyền thuyết xưa, trong số nhiều dòng họ tại Bát Tràng, dòng họ Nguyễn Ninh Tràng được cho là lâu đời nhất và giữ vị trí quan trọng trong các lễ hội làng. Có ý kiến cho rằng, họ Nguyễn Ninh Tràng vốn xuất thân từ Vĩnh Ninh, Thanh Hóa – nơi có truyền thống làm gốm. Các gia phả của các dòng họ như Trịnh, Lê, Phạm, Nguyễn ở Bát Tràng cũng ghi nhận tổ tiên từ Bồ Bát di cư đến đây.

Vào thời Hậu Lê và Nguyễn, xã Bồ Xuyên và trang Bạch Bát thuộc tổng Bạch Bát, H.Yên Mô, phủ Trường Yên, trấn Thanh Hóa Ngoại, ngày nay là xã Yên Thành, huyện Tam Điệp, tỉnh Ninh Bình. Vùng này có loại đất sét trắng rất phù hợp cho nghề gốm sứ, và người dân Bồ Bát đã chuyên làm nghề này. Khi vua Lý Thái Tổ dời đô về Thăng Long năm 1010, nhiều thương nhân và thợ thủ công tìm đến đây lập nghiệp. Nhờ đất sét trắng dồi dào, Bát Tràng nhanh chóng trở thành trung tâm gốm sứ nổi tiếng, được triều đình tin dùng.

Mặc dù không có tư liệu lịch sử chính thức xác nhận tiểu sử của ba vị Thái học sinh và sự ra đời của làng gốm Bát Tràng, các nghiên cứu khảo cổ đã giúp ta hiểu rõ hơn về lịch sử lâu đời của làng nghề này. Qua bao biến động lịch sử, Bát Tràng vẫn giữ được nét độc đáo và tinh xảo trong từng sản phẩm gốm sứ, góp phần làm cho làng gốm ngày càng phát triển và hội nhập mạnh mẽ với thị trường thế giới.

Lịch sử gốm sứ Bát Tràng

Theo nhiều tài liệu lịch sử, làng gốm Bát Tràng được hình thành vào khoảng thế kỷ 14-15. Trong cuốn "Dư địa chí" có ghi: “Làng Bát Tràng làm đồ chén bát,” và “Bát Tràng thuộc huyện Gia Lâm, Huê Cầu thuộc huyện Văn Giang. Hai làng này đều cung ứng đồ cống cho Trung Quốc với 70 bộ bát đĩa và 200 tấm vải thâm.”

Qua nhiều câu chuyện dân gian, có thể thấy làng gốm Bát Tràng đã tồn tại từ trước khi được ghi chép trong sử sách, nhờ ba vị Thái học sinh truyền lại nghề. Nhiều dòng họ ở Bát Tràng cũng đã lại những dấu ấn lịch sử của làng gốm cùng với sự xuất hiện của rất nhiều sản phẩm gốm sứ trong đời sống, cùng những hoa văn, họa tiết độc đáo. Điều này cũng các nhà khảo cổ học xác nhận nhờ dấu tích của lớp đất nung và nhiều mảnh gốm vụn được tìm thấy ở Ninh Bình và Thanh Hóa.

Thời kỳ phát triển của làng gốm

Các sản phẩm gốm sứ Bát Tràng đã có cơ hội phát triển mạnh mẽ và lan rộng khắp cả nước nhờ vào chính sách mở cửa của triều đại nhà Mạc vào thế kỷ 15 và 16. Ban đầu, những sản phẩm này chủ yếu được sử dụng bởi các tầng lớp quý tộc và hoàng gia, trải dài trên khắp đất nước.

Bước sang thế kỷ 16 và 17, sự hiện diện của các quốc gia Tây Âu tại châu Á đã thúc đẩy nền kinh tế thương mại ngày càng phát triển. Đặc biệt, khi nhà Minh của Trung Quốc áp đặt lệnh cấm tư nhân buôn bán với nước ngoài, hoạt động xuất khẩu gốm sứ Bát Tràng sang Nhật Bản càng trở nên sôi động.

Thời kỳ từ thế kỷ 15 đến 17 là giai đoạn phát triển rực rỡ nhất trong lịch sử làng gốm Bát Tràng cũng như ngành gốm sứ xuất khẩu. Với vị trí thuận lợi nằm bên bờ sông Hồng, giữa thành Thăng Long và phố Hiến, làng gốm Bát Tràng dễ dàng trở thành trung tâm giao thương, buôn bán với nhiều thương nhân nước ngoài.

Thời kỳ suy thoái của làng gốm và các sản phẩm gốm sứ

Khi triều Thanh bãi bỏ các lệnh cấm buôn bán với nước ngoài thì các sản phẩm gốm sứ của nước ta khó tiếp cận hơn với thị trường Đông Nam Á. Với Nhật Bản, sau khi chính sách bảo vệ nguyên liệu được ban hành thì kinh tế trong nước đã có sự phát triển rõ rệt, không phải đi mua hàng của nước ngoài.

Đến khoảng thế kỷ 18 – 19, triều Trịnh Nguyễn ban hành chính sách hạn chế ngoại thương lại càng khiến quan hệ giao thương của Việt Nam với nhiều nước khác giảm sút nghiêm trọng. Điều này làm cho các sản phẩm gốm sứ nước ta không còn xuất khẩu ra thế giới.

Thời phát triển hiện đại của làng gốm

Vào những năm 60 của thế kỷ 20, khi nước ta bắt đầu thực hiện chế độ Hợp Tác Xã (HTX), làng gốm Bát Tràng cũng thành lập Xí nghiệp gốm sứ Bát Tràng. Đây là nơi tập trung nhiều công nhân làm việc, thực hành và sáng tạo, góp phần hình thành nên thế hệ nghệ nhân gốm nổi tiếng như Nguyễn Văn Khiếu, Đào Văn Can, Lê Văn Cam, và nhiều người khác.

Trước khi gia nhập nền kinh tế thị trường, làng gốm Bát Tràng đã trải qua nhiều sự chuyển biến rõ rệt. Các HTX dần được thay thế bởi các công ty chuyên kinh doanh gốm sứ và nhiều hộ gia đình sản xuất nhỏ lẻ, tạo nên một hệ sinh thái sản xuất và kinh doanh đa dạng, góp phần phát triển mạnh mẽ ngành gốm sứ truyền thống của địa phương.

Xem thêm: Xưởng gốm sứ chuyên sản xuất gốm sứ theo yêu cầu

Hiện nay, các sản phẩm gốm sứ Bát Tràng đang ngày càng trở nên đa dạng và phong phú hơn. Ngoài các mặt hàng truyền thống, Bát Tràng còn sản xuất nhiều sản phẩm mới như ấm chén, bát đĩa, lọ hoa... đáp ứng nhu cầu tiêu dùng trong nước và các đơn hàng xuất khẩu. Nhờ đó, gốm sứ Bát Tràng đã hiện diện trên thị trường của nhiều quốc gia ở châu Âu và châu Á. Đặc biệt, một số nghệ nhân đã thành công trong việc khôi phục lại những kiểu dáng và nước men cổ truyền từ thời Lý, Trần, Lê, Mạc, góp phần làm sống lại vẻ đẹp tinh hoa của nghệ thuật gốm sứ Việt Nam.